نقطه‌نظر
پرندگان نایابِ پاکستان؛ موجوداتی که در میان ما زیست می‌کنند اما ما با آن‌ها بیگانه‌ایم

همه‌چیز در یک شامِ معمولی، پس از صرف شام و در حالی که بخار از فنجان چای بالا می‌رفت، آغاز شد. من ویدئویی از «هریال»کبوتری سبزرنگ با پنجه‌های زرد که با دقت بر شاخه درختی بلند مشغول ساختن آشیانه‌اش بود، برای دوستانم پخش کردم. واکنش آنان شگفتی محض و ناباوری بود.

می‌پرسیدند: «واقعاً چنین کبوتری وجود دارد؟ آن هم در پاکستان؟» حالت چهره‌هایشان خود گواه این حقیقت بود که با وجود آن‌که ما در یکی از پُرتنوع‌ترین زیست‌بوم‌های پرندگان در سراسر آسیا زندگی می‌کنیم،بسیاری از گونه‌های پرندگان این سرزمین هنوز برای ما ناآشنا و ناشناخته‌اند.

ما شاهین را می‌ستاییم، فاخته(یا کریم) را نماد عشق می‌دانیم و از کاهش تعداد گنجشک‌ها اندوهگین می‌شویم؛ اما در همین حال، بیش از ۷۰۰ گونه پرنده در پاکستان زیست می‌کنند که بسیاری از آن‌ها هرگز وارد حافظه فرهنگی ما نشده‌اند و حتی نامشان را نیز نمی‌شناسیم. در این زیست‌بوم، سه پرنده به‌سبب ویژگی‌های منحصربه‌فردشان برجسته‌ترند: هریال، رولر و شاخ‌دار (هارن‌بِل).

هر یک از این پرندگان نقشی مهم در نظام زیستی ما ایفا می‌کند و هر کدام داستانی برای گفتن دارد؛ داستانی که معنای همزیستی با طبیعت را برایمان روشن می‌سازد، آن‌هم در روزگاری که ما توجه به محیط پیرامونمان را به فراموشی سپرده‌ایم.

هریال؛ پرنده‌ای که بر درختان سایه‌دار آشیان می‌گیرد

«هریال، به‌سبب رنگ‌آمیزی ویژه‌اش، توانایی شگفت‌انگیزی در پنهان‌شدن در دل طبیعت دارد»

بر خلاف کبوترهای معمولی که در مکان‌هایی چون لیبرتی مارکتِ لاهور یا صدر بر زمین نشسته و دانه‌های ریخته را برمی‌چینند، هریال که نام علمی آن«Treron phoenicoptera» است، پرنده‌ای است که زیستگاهش شاخه‌های درختان سایه‌دار و انبوه است. رنگ سبز زیتونی تنِ این کبوتران چنان با محیط درهم می‌آمیزد که اغلب حتی زمانی که در برابر چشمان ما نشسته‌اند از دید پنهان می‌مانند؛ حتی اگر بر شاخه‌ای باز و عریان نشسته باشند، باز هم به‌سختی دیده می‌شوند. هریال از جمله پرندگانی است که تنها بر خوراک میوه‌ای زندگی می‌کنند. آنان از درختان برگد، پیپل (برگد مقدس)، نیم و دیگر درختان میوه‌دار تغذیه می‌کنند و انجیر و انواع توت‌ها را بدون جویدن، یک‌باره فرو می‌برند.

این پرندگان با پراکندن دانه‌ها در فاصله‌های دور، در حقیقت نقش باغبانان خاموش طبیعت را در باغ‌ها و زیست‌بوم‌های پاکستان ایفا می‌کنند. آشیانه آنان با چوبۀ باریک ساخته می‌شود و معمولاً در ارتفاعات بلند درختان قرار دارد. ماده دو تخم سفید می‌گذارد و هر دو والد به نوبت بر آن‌ها می‌نشینند و مراقبت می‌کنند. آوای نرم و آرام «کُوکُوی» آن‌ها بسیار ملایم‌تر از صدای کبوتران شهری است؛ نوایی شبیه زمزمه‌ای مراقبه‌وار که از ژرفای طبیعت برمی‌خیزد. هریال معمولاً پرندگانی‌اند که در نزدیکی آشیانه‌های خود زندگی می‌کنند؛ اما هنگامی که درختان میوه‌دار به بار می‌نشینند، در محدوده زیستگاهشان پراکنده می‌شوند. زمانی که مجموعه‌ای از درختان به‌طور هم‌زمان برسند، ممکن است تمام گله برای یافتن خوراک به حرکت درآید.

اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) این پرنده را در رده گونه‌های در معرض خطر انقراض طبقه‌بندی نکرده و در جنوب آسیا همچنان نسبتاً فراوان به‌شمار می‌آید. با این حال، در پاکستان زیستگاه‌هایش به‌تدریج نابود می‌شود. قطع درختان کهن‌سال در روستاها و شهرک‌ها، به معنای از میان رفتن مکان‌های آشیان‌سازی و منابع غذایی آن‌هاست. از آنجا که هریال پرنده‌ای کم‌پیدا و پنهان‌زی است و مردم خطراتی را که با آن روبه‌روست نمی‌بینند، جمعیت آن در برابر تهدیدها آسیب‌پذیرتر می‌شود.

حضور خاموش هریال به ما یادآوری می‌کند که همه کبوتران در میان غبار و بتن زندگی نمی‌کنند؛ برخی از آن‌ها مشتاقِ زیستن در حسّ و حال جنگل‌ها و سایه‌سار درختان میوه‌اند و آشیانشان را در یاد و بوی طبیعت می‌جویند.

رولرها؛ آکروبات‌بازان آسمان

در حالی که هریال با رنگ‌آمیزی هماهنگ خود در میان شاخ‌وبرگ پنهان می‌ماند، «رولر»

 (Coracias benghalensis) پرنده‌ای است که با جلوه‌ای پرشکوه و خیره‌کننده دیده می‌شود. این پرنده با پرهای فیروزه‌ای، کبالت‌گون و قهوه‌ای، در پرتو آفتاب همچون جواهر می‌درخشد؛ به‌ویژه زمانی که برای جلب توجه جفت، در آسمان با چرخش‌ها و حرکات نمایشی به پرواز درمی‌آید. همین پروازهای آکروباتیک است که نام «رولر» را برای او رقم زده است.

رولر از حشرات بزرگ، سوسک‌ها، ملخ‌ها و گاه خزندگان کوچک تغذیه می‌کند. معمولاً بر سیم‌های برق یا تیرک‌های کنار مزارع می‌نشیند و سپس با سرعتی شگفت‌آور بر شکار خود فرود می‌آید. کشاورزان، که از مزاحمت حشرات در امان می‌مانند، بی‌هیاهو این پرنده را قدر می‌دانند و کمتر در این‌باره سخن می‌گویند. رولر آشیانه خود را در حفره‌های درختان  و گاه در شکاف‌های ساختمان‌ها ــ می‌سازد. معمولاً سه تا پنج تخم می‌گذارد. در فصل زادآوری، حرکات هوایی رولر به اوج زیبایی می‌رسد و آسمان بالای مزارع، به صحنه نمایش این پرنده هنرمند بدل می‌شود.

رولرها بیشتر در مناطقِ هموار و دشت‌های پاکستان زندگی می‌کنند، هرچند گاهی در فصل زمستان پرندگانی از نواحی شمال به سوی جنوب کوچ می‌کنند. این پرندگان در مسیر بزرگراه‌ها و از میان کشت‌زارها به‌آسانی دیده می‌شوند. اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) درباره نابودی آن‌ها ابراز نگرانی نکرده است؛ ازاین‌رو، این گونه همچنان رایج و فراوان به شمار می‌آید. با این حال، همانند بسیاری از پرندگان وابسته به مزارع، آن‌ها نیز از مصرف گسترده سموم دفع آفات در معرض تهدید قرار دارند. در مناطقی که به‌سبب کاربرد مواد شیمیایی، حشرات از میان می‌روند، جمعیت رولرها نیز رو به کاهش می‌گذارد.

رولرها در پاکستان انگار نمایش هواییِ ویژه خود را برپا می‌کنند؛ جایی که بر فراز زمین‌های کشاورزی، آسمان را با رنگ‌ها و حرکات نمایشی خیره‌کننده می‌آرایند. با وجود این جلوه‌های تماشایی، بسیاری از ما حتی هنگام دیدنشان نیز توجهی نمی‌کنیم؛ چراکه چشم‌هایمان بر جاده‌هایی متمرکز است که در آن‌ها سفر می‌کنیم، و کمتر پیش می‌آید که نگاهی به نمایش پرندگان کوچک در آسمان بالا بیندازیم.

هما، نگهبان دیرینه جنگل‌های کهن

 (Hornbill-Guardian of Ancient Forests)

آنجا که رولر با رنگارنگیِ خیره‌کننده خود چشم را می‌نوازد و هِریال در پسِ سبزینگی پنهان می‌شود، هارن‌بیل است که بی‌درنگ نظرها را به سوی خویش می‌کشاند. با آن منقار بزرگ و خمیده و تاج سختی که بر فرازش نشسته، هارن‌بیل پنداری پرنده‌ای از روزگار پیشاتاریخ است؛ گویی پژواکی از عصر دایناسورها را در وجود خود حفظ کرده است. در پاکستان، گونه «هارن‌بیل خاکستری هندی» (Ocyceros birostris) از همه رایج‌تر است و در بخش‌های کوچک و خلوتِ درختان کهنسالِ سند، جنوب پنجاب و دیگر مناطق یافت می‌شود.

هارن‌بیل‌ها غالباً میوه‌خوارند، اما حشرات، مارمولک‌ها و حتی پستانداران کوچک را نیز می‌خورند. نقش آن‌ها در پراکندن دانه‌های گیاهان، بی‌بدیل است. میوه‌های بزرگ را بی‌آنکه بجوند، یکباره فرو می‌برند و دانه را در فاصله‌ای دور از درخت مادر رها می‌کنند؛ و همین کار، تضمینی برای باززایی و پویایی جنگل است.

شگفت‌انگیزترین ویژگی هارن‌بیل، عادت بی‌مانند او در آشیانه‌سازی است. ماده وارد حفره‌ای در تنه درخت می‌شود و سپس خود را با گل و لای درون آن مهر و موم می‌کند؛ به‌گونه‌ای که تنها شکافی باریک برای دریافت خوراک باقی می‌ماند. نر از همان روزنه، غذا برای او و بعدها برای جوجه‌ها می‌آورد. ماده در این زندانِ مهرشده باقی می‌ماند تا آن‌گاه که جوجه‌ها چنان نیرومند شوند که بتوانند آشیانه را ترک کنند. این رفتار شگرف نشان می‌دهد که هارن‌بیل برای بقا تا چه اندازه به کار گروهی و نیز به وجود درختان کهنسال وابسته است.

هارن‌بیل پرنده‌ای مهاجر نیست؛ سراسر سال را در همان زیست‌بومِ خود سپری می‌کند. از همین‌رو، هنگامی که جنگل‌ها قطع می‌شوند، پناهگاه‌های او آسیب می‌بینند. هرچند «هارن‌بیل خاکستری هندی» هنوز در فهرست گونه‌های در معرض انقراض قرار نگرفته است، اما به دلیل وابستگی عمیقش به درختان بزرگ و کهنسال، هرگونه جنگل‌بُری برای آن خطری حساس و جدی به شمار می‌رود. توسعه شهری و بریدن درختان قدیمی، این پرندگان را آرام‌آرام از زیستگاه‌هایی دور می‌کند که روزگاری خانه امنشان بود.

صدای کوبنده بال‌های هارن‌بیل در پرواز و هیبتِ پرشکوهش، احساسی از تعلق به عصری بسیار کهن برمی‌انگیزد. از دست دادن این پرندگان، به معنای از دست دادن بخشی زنده از حکایتِ طبیعت است؛ روایتی که هنوز در جنگل‌های ما جاری است.

وقتی سخن از محیط‌زیست پاکستان به میان می‌آید، نگاه‌ها معمولاً به نمونه‌های چشمگیر معطوف می‌شود: پلنگِ برفی، دلفین سند، یا جنگل‌های مانگرو. اما زندگی آرام و بی‌ادعای این سه پرنده، تصویری دقیق‌تر از همان سپهر طبیعی است که ما در آن تنفس می‌کنیم. هِریال، نماینده درختانِ میوه‌دار است؛ رولر، نشانی از کشتزارهایی آکنده از حشرات؛ و هارن‌بیل، نماد حضور جنگل‌های کهنسال. توجه به این پرندگان یعنی آگاه شدن از آنچه هنوز در پیرامون ما زنده است؛ موجوداتی که سکوتشان، داستان پایداری طبیعت را بازگو می‌کند.[1]

نویسنده: صهیب ایاز[2]

ترجمه:دکتر عسکری

منابع:روزنامه دان[3]